Στο όνομα του «Ολυμπιακού Συνδέσμου Φιλάθλων Πειραιώς» κρύβεται μια ανακρίβεια: Ο Ολυμπιακός Σύνδεσμος Φιλάθλων έχει πάψει προ πολλού να είναι μόνο Πειραιώς, και ακριβώς εδώ έγκειται το μεγαλείο του. Ως εκ τούτου, νιώθω πως οφείλω μια συγγνώμη στους μη Πειραιώτες σύγγαυρους που θα τύχει να δουν τούτη την ανάρτηση. Όμως δεν φταίω εγώ. Φταίνε από κοινού ο Σάββας και ο Απόστολος, οι οποίοι άνοιξαν χθες μια συζήτηση που με πονάει. Με αφορμή το χθεσινό «ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ» του Διός του «νεφελοστοιβάχτη» (έτσι μεταφράζει ο Κακριδής το ομηρικό «νεφεληγερέτα», οπότε ούτε κι εδώ φταίω εγώ), ρώτησε ο Απόστολος: «Υπάρχει άραγε ακόμη το κτήριο της ναυτικής σχολής του ¨Πυθαγόρα¨;» Η απάντηση απ’ το πειραιολογικό google με το καρκινικό όνομα έπεσε σαν μαχαιριά: «Πρόπερσι κατεδαφίστηκε το κτήριο...» Αποφάσισα, λοιπόν, να αραδιάσω κάμποσα για τη γενέθλια πόλη του Ολυμπιακού μας, η οποία δυστυχώς έχει μακρά παράδοση στις... κατεδαφίσεις.

            Γεωλογικές ενδείξεις συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι ο Πειραιάς ήταν κάποτε νησί. Η ένωσή του με την ξηρά της Αττικής οφείλεται στις προσχώσεις του Κηφισού. Η περιοχή φαίνεται πως κατοικήθηκε ήδη απ’ τους πρώτους ιστορικούς χρόνους (περιφερειακοί οικισμοί υπήρχαν από πολύ πιο πριν), αλλά τότε δεν ήταν παρά μια ασήμαντη κώμη. Χρειάστηκε να φθάσουμε στο 507 π.Χ. και στις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, ώστε ο Πειραιάς να γίνει δήμος. Ωστόσο, ο αληθινός ιδρυτής της πόλης είναι χωρίς αμφιβολία ο μέγας Θεμιστοκλής – ο άνθρωπος που η Ευρώπη ολόκληρη τού οφείλει το γεγονός ότι αναγνωρίζεται σήμερα ως ξεχωριστή ήπειρος και δεν θεωρείται απλώς η προς δυσμάς επέκταση της Ασίας, αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.  Πρώτος εκείνος, κάπου στον πρώιμο χρυσό αιώνα, υπέδειξε στους Αθηναίους ότι ο Πειραιάς προσφερόταν για επίνειο του κλεινού άστεως περισσότερο απ’ το Φάληρο, το οποίο είχε αυτόν τον ρόλο μέχρι τότε. Και κάπου εδώ ξεκινά η ευλογία του Θεού.

            Η πόλη διέθετε –και, φυσικά, διαθέτει- το πλεονέκτημα να είναι οικοδομημένη πάνω σε μια χερσόνησο, γεγονός που την προικίζει με τη σπάνια χάρη να περι-βρέχεται απ’ την πλανεύτρα, και όχι μόνο να βρέχεται όπως ισχύει στις περισσότερες παραθαλάσσιες πόλεις. Παράλληλα με τη φυσική αυτή εύνοια, ήρθε και μια ιστορική: Ο Πειραιάς ευτύχησε να γίνει μια απ’ τις πρώτες πόλεις του κόσμου που δεν οικοδομήθηκαν άναρχα αλλά επί τη βάσει ενός συγκεκριμένου πολεοδομικού σχεδίου. Mάλιστα το σχέδιό του εκπόνησε ο κορυφαίος «πολιτικός μηχανικός» της αρχαιότητας, ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος - οι σχεδιαστές του σύγχρονου Πειραιά, Κλεάνθης και Σάουμπερτ, πάτησαν πάνω στο ιπποδάμειο ρυμοτομικό καλούπι.

            Ο Ιππόδαμος έκανε τις οδούς της πόλης να τέμνονται κάθετα και να έχουν προσανατολισμό τέτοιο, ώστε να επιτυγχάνεται η μέγιστη δυνατή αξιοποίηση του ηλιακού φωτός. Όρισε πού θα βρισκόταν η οικιστική ζώνη, πού τα δημόσια κτήρια, πού τα μνημεία, πού τα καταστήματα, πού η αγορά... Εκτός από την πόλη ως σύνολο, ο Ιππόδαμος σχεδίασε και την πρότυπη πειραϊκή κατοικία. Όλα τα σπίτια του αρχαίου Πειραιά –και του πλούσιου Πειραιώτη και του φτωχού, και του ντόπιου και του μέτοικου, και του ευγενούς καταγωγής και του ταπεινής- είχαν τις ίδιες διαστάσεις, την ίδια κατασκευή και την ίδια μορφή. Τι πόλη, ρε παιδιά, θα ήταν εκείνη! Ας κάνουμε, με την άδειά σας, μια ερασιτεχνική απόπειρα περιγραφής της.
            Τρία λιμάνια:
α) ο «Κάνθαρος» (= κανάτα), ήτοι το κυρίως λιμάνι, του οποίου το σχήμα, αν το κοιτούσες από ψηλά, έμοιαζε με εκείνο του ομώνυμου σκεύους˙
β) η «Ζέα» (σημερινό Πασαλιμάνι), που κλήθηκε έτσι ίσως απ’ το όνομα κάποιου φυτού που ευδοκιμούσε στην περιοχή˙
γ) η «Μουνιχία» (δηλαδή το σημερινό Τουρκολίμανο, και μη γελάτε για το παλιό του όνομα, γιατί σας βλέπω).

            Υπήρχαν, ασφαλώς, και άλλα, μικρότερα, όπως το λιμάνι των «Ἁλῶν» (ἁλαί = αλυκές), βόρεια του Κανθάρου, το οποίο δεν χρησιμοποιήθηκε πολύ γιατί ήταν αβαθές, ή το λιμάνι των «Φωρῶν», δηλαδή των κλεφτών (φῶρ = κλέφτης, πρβ: αυτόφωρο), πολύ κοντά στη σημερινή ιχθυόσκαλα του Κερατσινίου, στο οποίο οι κακές γλώσσες λένε ότι γινόταν λαθρεμπόριο και ότι γενικώς αναπτύσσονταν ύποπτες δραστηριότητες...

            Στην κορυφή του λοφίσκου επί του οποίου βρίσκεται σήμερα ο Ιστιοπλοϊκός Όμιλος έστεκε ο ναός της Μουνιχίας Αρτέμιδος της «λιμενοσκόπου», δηλαδή της θεάς που μπορούσε από εκείνη τη θέση να εποπτεύει όλα τα πειραϊκά λιμάνια, εκτός ίσως απ’ το λιμανάκι των Φωρῶν, που δεν την έπαιρνε να το αστυνομεύει. Στα βορειοδυτικά του υψώματος της Καστέλας ήταν σκαλισμένο το κοίλο ενός πανέμορφου θεάτρου, που είχε πιάτο τον Κάνθαρο. Διάσπαρτα σε διάφορα σημεία της πόλης πλήθος ιερά: το «Μητρῶον», δηλαδή το ιερό της Ρέας, κάπου στο κέντρο το περίφημο ιερό του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Σώτειρας, και αλλού τα ιερά του Διόνυσου, του Ασκληπιού, της Εστίας...  Επιπλέον, η Μακρά Στοά, η Ιπποδάμεια Αγορά, και το «Δεῖγμα» - ίσως το πρώτο χρηματιστήριο του κόσμου. Ωστόσο, το κτήριο-έμβλημα του Πειραιά ήταν, βεβαιότατα, η Σκευοθήκη του Φίλωνος, που χτίστηκε αργότερα, στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό μακρόστενο κτήριο που χρησίμευε για τη φύλαξη ναυτικών εργαλείων και εξαρτημάτων. Ό,τι ήταν ο Παρθενώνας για την Αθήνα ήταν για τον Πειραιά η φιλώνεια Σκευοθήκη. Είχε, όμως, αρχίσει στο μεταξύ η κατάρα των ανθρώπων...

            Η οριστική ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό το 404 π.Χ. τους υποχρεώνει να κατεδαφίσουν τα Mακρά Tείχη, ήτοι την οχύρωση που περιέκλειε την Αθήνα και τον Πειραιά καθώς και τον μεγάλο δρόμο που ένωνε τις δύο πόλεις. Αυτή ήταν, νομίζω, η πρώτη κατεδάφιση. Ο Κόνων τα ξαναέχτισε τα κατοπινά χρόνια και μπορούμε να πούμε πως τα έκανε και καλύτερα, οπότε ας μην γκρινιάξουμε ακόμη. Η πόλη διατηρούσε αρκετή απ’ την πρωτινή της ομορφιά και κατά την περίοδο των Μακεδόνων. Μάλιστα εκείνο τον καιρό απέκτησε και το δεύτερο θέατρό της, αυτό που σώζεται στον περίβολο του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά, στην περιοχή του Βρυώνη. Θα έρθει, όμως, ο Σύλλας το 85 π.Χ. και θα τη ρημάξει. Οι κατεδαφίσεις έδωσαν και πήραν, και μόνο μια μικρή περιοχή της παλιάς οικιστικής ζώνης θα συνεχίσει να κατοικείται, από Ρωμαίους πια. Ευτυχώς, οι Ρωμαίοι έχτισαν τα σπίτια τους πάνω στα θεμέλια των ιπποδάμειων σπιτιών, και παρά τις όποιες αλλαγές τα σχετικά σχέδια έμειναν ανιχνεύσιμα. Ό,τι όμως γλύτωσε απ’ την κατακτητική ορμή του Σύλλα και των Ρωμαίων δεν γλύτωσε και απ’ την πλήρη ερήμωση του τόπου κατά τα Βυζαντινά χρόνια και την Τουρκοκρατία. Το σχολείο της Ελλάδας, όπως είχε χαρακτηρίσει την Αθήνα ο Θουκυδίδης, υποβιβάστηκε σε μια άσημη βυζαντινή επαρχία, σύμβολο του επάρατου πολυθεϊσμού, τον οποίο ο βυζαντινός κόσμος βιαζόταν να αφήσει πίσω του. Το κλείσιμο της Ακαδημίας του Πλάτωνα απ’ τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ. δεν ήταν παρά το επιστέγασμα μιας παρακμής που είχε αρχίσει νωρίτερα. Ο Πειραιάς θα παραδοθεί σταδιακά στα νύχια της φθοροποιού εγκατάλειψης και θα μείνει έρμαιο των κάθε λογής πειρατών και επιδρομέων. Για αιώνες ολόκληρους η πόλη ήταν ένα άδειο κουφάρι, ένας απέραντος ερειπιώνας, και μόνο το 1735 θα αποκτήσει έναν θύλακα ζωής, όταν θα ιδρυθεί το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, ακριβώς στο σημείο του σημερινού ομώνυμου ναού. Καθ΄ όλη τη μακρά αυτή περίοδο ο Πειραιάς είχε χάσει ακόμη και το όνομά του. Ήταν πια το «Πόρτο Δράκο» ή το «Πόρτο Λεόνε», οι Τούρκοι θα τον πουν και «Ασλάν λιμάνι» (aslan=λιοντάρι), πάντως Πειραιάς δεν ήταν.    

            Θα ξαναγίνει Πειραιάς το 1829, όταν θα έρθουν οι πρώτοι του νέοι κάτοικοι. Πέντε ήταν όλοι κι όλοι, κι ανάμεσά τους ο Γιαννακός Τζελέπης, με καταγωγή απ’ το Πήλιο, που έστησε το σπιτικό του στη φερώνυμη ακτή. Μετά ήρθαν κι άλλοι, κι άλλοι, κι άλλοι... Υδραίοι, Χιώτες, Μανιάτες, Κυκλαδίτες, Κρητικοί... Ώσπου το 1835 ο Πειραιάς ξαναγίνεται δήμος, με πρώτο δήμαρχο τον Υδραίο Κυριάκο Σερφιώτη (προς τιμήν του η πλατεία Σερφιώτου στην Καλλίπολη). Οι άνθρωποι αυτοί απάρτισαν το έμψυχο δυναμικό του νεότερου Πειραιά και στη δική τους φιλοπονία οφείλεται το πραγματικό θαύμα που συντελέστηκε τότε στην πόλη. Ήταν, όμως, φτωχοί και, προκειμένου να χτίσουν τα σπίτια τους, χρησιμοποιούσαν ως οικοδομικό υλικό ό,τι είχε μείνει απ’ την πόλη-πρότυπο του Ιπποδάμου. Σύνηθες το φαινόμενο παντού στην Ελλάδα. Ποιος να τους ψέξει; Εγώ όχι.

            Μια ολόκληρη διαδοχή από επιτυχημένες δημαρχίες ξαναφέρνει στην πόλη άνθηση: Ομηρίδης (1841-1845), Θεοχάρης(1845-1848), Ράλλης (1855-1866), Μουτσόπουλοι (1866-74 και 1874-1883), Σκυλίτσης (1883-1887), Ρετσίνας (1887-1895)... Εκείνοι βρίσκονταν στην κορυφή της δημοτικής πυραμίδας. Αλλά στη βάση της εργάτες, εργάτες και περισσότεροι εργάτες˙ χαλκέντεροι, ακάματοι, ακατάβλητοι. Σε αυτούς τους εργάτες χρωστά ο Πειραιάς το Δημοτικό του Θέατρο, ένα απ’ τα ομορφότερα της Ευρώπης. Συγχρόνως, διακεκριμένοι αρχιτέκτονες, όπως ο πολύς Ερνέστος Τσίλλερ, θα σπείρουν στην πόλη κομψότατα νεοκλασικά κτήρια.

            Η δεκαετία του 1920 θα μπολιάσει τον πειραϊκό κόσμο με το καθ’ όλα πολύτιμο μπόλι των προσφύγων. Η δεκαετία του 1930 θα φέρει τους ρεμπέτες και έναν νέο τύπο λαϊκού πολιτισμού, ο οποίος όμως συνυπάρχει με καταστάσεις σκληρές, βάρβαρες, απάνθρωπες, πλην όχι ασυνήθεις στα μεγάλα λιμάνια. Γκέτο, χαμαιτυπεία, τεκέδες, λαθρεμπόριο, ναρκωτικά, φόνοι, και απ’ την άλλη μεριά ξανά εργάτες. Ο Ολυμπιακός θα έρθει να ενώσει όλους αυτούς τους ετερόκλιτους ανθρώπους και τρόπον τινά να τους «αναγκάσει» να έχουν κάτι κοινό. Όλοι εκείνοι οι έποικοι της σύγχρονης πόλης, που είχαν πάντα μαζί τους τη ντοπιολαλιά, τις συνήθειες, και γενικώς την παράδοση των ιδιαίτερων πατρίδων τους, απέκτησαν μια νέα αγάπη, ερυθρόλευκη, και μια δεύτερη πατρίδα, που για τα παιδιά και τα εγγόνια τους θα γίνει η πρώτη.

            Οι βόμβες του δεύτερου μεγάλου πολέμου, όμως, θα συνεχίσουν τις κατεδαφίσεις. Πολλές κατεδαφίσεις. Αμέτρητες κατεδαφίσεις.  Στα μεταπολεμικά χρόνια το πειραϊκό εργατικό κίνημα θα παραμείνει δυνατό, αλλά πρώτα η επταετία του γύψου και έπειτα η μεταπολιτευτική αβελτηρία θα  βυθίσουν εκ νέου τον τόπο στη μιζέρια. Τι απέμεινε σήμερα από το πολυκύμαντο παρελθόν της πόλης; Λίγα πράγματα:
1) κάποιοι νεώσοικοι στην πλατεία Αλεξάνδρας και στο Τουρκολίμανο (πλημμελώς αναδεδειγμένοι)˙
2) λιγοστά απομεινάρια μιας αρχαίας οδού και ίσως κάποιου ιερού στα θεμέλια του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Τριάδος (όχι επισκέψιμα)˙
3) λιγοστά απομεινάρια του ναού της Αρτέμιδος στον περίβολο του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου (ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος)˙
4) ένα σημαντικό τμήμα των Μακρών Τειχών του Κόνωνα στην Πειραϊκή, και από την πρωιμότερη κατασκευή του οχυρωματικού έργου κάτι λίγα στο Πασαλιμάνι, περισσότερα στην είσοδο της πόλης (αρχή της οδού 34^ου Συντάγματος, στη λεγόμενη «Γούβα του Βάβουλα») και ακόμη περισσότερα στη Δραπετσώνα (Ηετιώνεια Πύλη)˙ δίπλα στην Ηετιώνεια Πύλη σώζεται, αλλά σε όχι καλή κατάσταση, ένα μικρό «Ἀφροδίσιον», ήγουν ιερό της Αφροδίτης (ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος)˙
5) λιγοστά απομεινάρια της Σκευοθήκης του Φίλωνος˙ αποκαλύφθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν ο τότε δήμαρχος Πειραιά, Ανδρέας Ανδριανόπουλος, έκανε κάποιες επεμβάσεις στην οδό «2ας Μεραρχίας», προκειμένου να διευκολύνει την πρόσβαση απ' το κυρίως λιμάνι σε αυτό της Ζέας˙ τα περισσότερα βρίσκονται στο ισόγειο της πολυκατοικίας όπου στεγάζεται το Υποθηκοφυλακείο, μεταξύ των οδών Κουντουριώτου και Υψηλάντου (για όποιον δεν ξέρει τι και πώς, το σημείο δεν είναι προσβάσιμο)˙
6) μια αρχαία στήλη, γνωστή στους Πειραιώτες ως «τάφος του Θεμιστοκλή», στο Χατζηκυριάκειο, εντός του περίφρακτου χώρου της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων (για τα μη μέλη της Σχολής το μέρος δεν είναι προσβάσιμο)˙
7) η είσοδος του Σηραγγείου, της γνωστής στους ντόπιους «σπηλιάς του Παρασκευά», στα Βοτσαλάκια (ο χώρος δεν είναι προσβάσιμος)˙
8) υπολείμματα μιας ιπποδάμειας γειτονιάς, έστω τροποποιημένης απ’ τους Ρωμαίους, στην Τερψιθέα (το πράγμα κρύβεται απ’ τα πανύψηλα χόρτα)˙
9) ερείπια της Μακράς Στοάς στο κεντρικό λιμάνι, στη συμβολή των οδών Ποσειδώνος και Γούναρη (τα πάντα καλυμμένα από χόρτα)˙
10) το ελληνιστικό θέατρο στον περίβολο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά (είναι πολλά τα χόρτα, λέμε)˙
11) κάποια υπέροχα νεοκλασικά κτήρια, του Τσίλλερ και άλλων, που τα διέσωσε και τα ανέδειξε συνηθέστερα η ιδιωτική πρωτοβουλία και σπανιότερα η της πολιτείας˙
12) φυσικά, το αρχιτεκτονικό αγλάισμα της πόλης, το Δημοτικό Θέατρο, που όμως ακόμη είναι ημιτελές˙ ο αρχιτέκτονάς του, Ιωάννης Λαζαρίμος, σκόπευε να δουλέψει περαιτέρω τα διακοσμητικά στοιχεία της πρόσοψης καθώς και να σκαλίσει ραβδώσεις στους κίονες της εισόδου, «νοθεύοντας» έτσι τον κορινθιακό τους ρυθμό με ένα δωρικό δάνειο˙ δεν τα βρήκαν με τον Δήμο στο οικονομικό, με αποτέλεσμα το κτήριο να μείνει ανολοκλήρωτο. Η οδός μπροστά απ’ το θέατρο δεν λέγεται «Ιωάννη Λαζαρίμου», ως όφειλε να λέγεται, αλλά «Ηρώων Πολυτεχνείου», ενώ η οδός μπροστά απ’ το ίδιο το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στην Αθήνα λέγεται «Πατησίων», για να τιμά τα Πατήσια. Ρε, πάτ’ ίσια;

            Το θαυμάσιο λίθινο υπαίθριο θέατρο του Νέου Φαλήρου κατεδαφίστηκε. Το επιβλητικό και μεγαλοπρεπές ξενοδοχείο «Ακταίον» στην ίδια περιοχή κατεδαφίστηκε. Το ιστορικό Ρολόι, όπου μαζεύονταν «ναυτικοί και άλλα κακοποιά στοιχεία», κατεδαφίστηκε. Αμέτρητα βιομηχανικά μνημεία εκατέρωθεν της οδού Ρετσίνα κατεδαφίζονται απ’ τον χρόνο. Τα φουγάρα του εργοστασίου Δηλαβέρη, περήφανα ενθυμήματα της βιομηχανικής εποχής, απειλούνται με κατεδάφιση. Το καταπληκτικό κτίσμα των αποθηκών του Κλεάνθη, πίσω απ' τον Άγιο Νικόλα, απειλείται με κατεδάφιση. Η ναυτική σχολή «Πυθαγόρας», που μου έδωσε το ερέθισμα, κατεδαφίστηκε... Δεν κατεδαφίστηκε, όμως, ο εξαμβλωματικός ουρανοξύστης που φιλοδοξούσε να στεγάσει τις ναυτιλιακές εταιρείες, χωρίς προηγουμένως να τις ρωτήσει εάν ήθελαν οι ίδιες να συστεγαστούν, και δεν κατεδαφίστηκε μια εξίσου εξαμβλωματική γέφυρα, εστία ασχήμιας και κακογουστιάς, που φύτρωσε ακριβώς μπροστά στο πανέμορφο κτήριο του Σιδηροδρομικού Σταθμού, θαρρείς, επίτηδες, για να το κρύβει.